O području Sokobanje znamo i pre antike

Materijalni istorijski dokazi ukazuju na to da je područje oko Sokobanje bilo nastanjeno još u periodu praistorije, tačnije u mlađem kamenom dobu, neolitu. Kako se neolit smatra periodom kada su ljudi savladali proizvodnju oruđa i oružja od glačanog kamena i tako sebi omogućili da po prvi put u civilizaciji osnuju stalne naseobine, jer su do tada uglavnom živeli nomadski – stalno seleći se u potrazi za hranom.

Dakle sa prvim sedelačim načinom života i prvim počecima naselja, i područje oko Sokobanje bilo je nastanjeno. Međutim da je čovek ili bar pračovek postojao i prolazio ovim područjem i pre nego što ga je nastanio govore tragovi na lokalitetu koji se danas zove Pećurski kamen. Na dubini od četiri metra pronađeni su tragovi neandretalskog čoveka.

Neandretalac je jedna od linija čovečanske istorije koja je izumrla, a koja je u periodu paleolita dominirala Evropom i Azijom. Arheologija i nauka utvrdili su da je neandretalac bio izuzetan lovac, da je koristio kremeno koplje, sekiru i noževe. Na nalazištu Pećurski kamen u istočnom delu današnje opštine Sokobanja pronađeni su baš takvi kameni noževi, ali i tragovi ognjišta. Starost pronađenog materijala procenjena je na 50 milenijuma pre nove ere. To su prvi i najstariji tragovi postojanja na području Sokobanje.

O praistoriji u Sokobanji govori i arheološki lokalitet Markova pećina. Ona se nalazi u blizini Sokograda, a u njoj su pronađeni fosilni ostaci pećinskog medveda, ali i tragovi čovekovog postojanja na ovom prostoru. Oni su stari oko 12 hiljada godina pre nove ere.

Ipak prva ljudska naseobina na području Sokobanje vezana je za neolit, a njeni tragovi pronađeni su na lokalitetu koji danas poznajemo kao Trebič.

U klisuri reke Moravice osim lokaliteta Markova pećina, nalazi se još jedno arheološko blago – lokalitet Popovica, na desnoj obali ove reke.  Arheološka istarživanja pokazuju da je Popovica svedočanstvo sokobanjske naseobine čoveka iz bronzanog doba. Na tom mestu pronađena je praistorijski tumul – zemljana grobnica.

Materijalni ostaci kulture koja je nekad postojala jesu najverodostojniji, međutim oni malo govore o načinu života na području Sokobanje. Prvi dokumenti koji nam svedoče o području Sokobanje kao području bogatom lekovitim izvorima datiraju iz perioda Rimljana. Rimljani su na ovom prostoru prvi izgradili lečilište, bar koliko je nauka do sada istražila. Oni su prostor Srbije, pa samim tim i današnje Sokobanje nastanili početkom naše ere kada su pokorili Meze i osnovali provinciju Meziju.

Za vreme Rimljana područje Sokobanje bilo je veoma prometno. Dolinom reke Moravice, koja protiče kroz opštinu Sokobanja, bio je izgrađen rimski put koji je spajao važne regije provincija gornje i Donje Mezije. Ovi putevi bili su značajni za vojnike Rimskog carstva, a pored njih su se gradila lečilišta gde god je bilo moguće.

Kako je za rimske legionare bilo bitno da i u pohodima održavaju navike iz otadžbine, oni su osvojena područja prilagođavali rimskoj civilizaciji. Tako su i termalni izvori Sokobanje prvi put kaptirani, a lekovita voda je korišćena za lečenje bolesnih i povređenih, ali i odmor i rekreaciju zdravih.

Imajući u vidu da je kupanje ili takozvano banjanje za Rimljane bilo izuzetno važno i da je kultura banjanja podrazumevala da se u Rimu trošilo čak 1 400 litara vode po stanovniku dnevno uglavnom za kupanja, ne čudi što su baš oni prvi prepoznali lekovitosto voda Sokobanje.

Kupalište ili balnea kako su ga zvali Rimljani, a od koje je nastala i sama reč banja, izgrađeno iz higijenskih i zdravstvenih razloga bilo je javno za vojnike. U njemu su se primenjivali razni tretmani celog tela, ali i samo delova tela.

Osim pisanih istorijskih izvora o Sokobanji tu su i usmeni, te materijalni dokazi.

Svedočanstva rimskog doba u Sokobanji su grobnice iz drugog i trećeg veka naše ere, dva zlatna polulivena prstena, dugmad ispunjana olovom, bronzani prsten u obliku stilizovanih zmijskih glava, te predmeti za kozmetiku od bronze. Svi oni pronađeni su na arheološkim nalazištima Trebič i Sokograd. U samoj Sokobanji nalaze se i ostaci rimskog kupatila.

Usmena predanja odnosno legende govore o tome kako je lokalitet Trebič dobio ime. Legenda kaže da su Rimljani više puta pokušavali da osvoje Sokograd. Kako nisu uspevali, odlučili su se da promene tok reke Moravice i da poplave Sokograd. Brana koju su sagradili nije izdržala i pukla je, te poplavila naselje u kojem su se oni nalazili. Od tada to naselje se naziva Trebič.